Του Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Σουπουρτζή, Καθηγητή Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου Θεολογικής Ακαδημίας Volyn Ουκρανίας- Διδάσκοντος Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών
Η διερεύνηση της ελευθερίας έκφρασης των κληρικών της Ορθόδοξης Εκκλησίας εντός του ελληνικού και ευρωπαϊκού νομικού πλαισίου αποτελεί πεδίο μελετών που απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση. Η ιδιόμορφη νομική θέση της Εκκλησίας ως «επικρατούσας θρησκείας» (άρθρο 3 Συντ. Ελλάδος), σε συνδυασμό με την υποχρέωση τήρησης των Ιερών Κανόνων, θέτει ζητήματα τόσο συνταγματικής όσο και εκκλησιολογικής φύσεως. Το παρόν άρθρο επιχειρεί να αναδείξει τις τάσεις ερμηνείας του δικαιώματος αυτού επί τη ως άνω βάσει.
Το Συνταγματικό Δίκαιο και οι Περιορισμοί του Εκκλησιαστικού δημόσιου λόγου
1. Αντικρουόμενα Δικαιώματα και Ευθύνες
Κατά το άρθρο 5 του Ελληνικού Συντάγματος, η ελευθερία έκφρασης αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα, το οποίο ωστόσο περιορίζεται όταν ασκείται από δημόσια πρόσωπα με ιδιαίτερη επιρροή, όπως οι κληρικοί. Ο καθηγητής Ευάγγελος Βενιζέλος υποστηρίζει ότι η συνταγματική προστασία της Εκκλησίας δεν συνιστά ασυλία για τα μέλη της, αλλά αναγνώριση της ιστορικής και κοινωνικής της συμβολής. Συνεπώς, οι κληρικοί, ως υποκείμενοι τόσο στο πολιτειακό δίκαιο όσο και στους εκκλησιαστικής προελεύσεως δικαιικούς κανόνες, υποχρεούνται να απέχουν από δηλώσεις που ενδέχεται να συνιστούν κατάχρηση της θρησκευτικής τους ιδιότητας για μη εκκλησιαστικούς σκοπούς[1].
2. Η Ευρωπαϊκή νομολογία
Σύμφωνα με τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ), η ελευθερία έκφρασης (άρθρο 10 ΕΣΔΑ) και η θρησκευτική ελευθερία (άρθρο 9 ΕΣΔΑ) αποτελούν συμπληρωματικές εγγυήσεις. Ωστόσο, στην υπόθεση Κοκκινάκης εναντίον Ελλάδας (αριθ. 14307/88), το Δικαστήριο επισήμανε ότι η θρησκευτική διδασκαλία μπορεί να περιοριστεί εφόσον προσβάλλει δικαιώματα τρίτων[2]. Σε αυτό το πλαίσιο, ο καθηγητής Βενιζέλος επισημαίνει ότι η ελληνική νομολογία τείνει να εφαρμόζει αυστηρότερα κριτήρια αξιολόγησης σε περιπτώσεις όπου οι κληρικοί εμπλέκονται σε ζητήματα ηθικής (π.χ., βιοηθικής, οικογενειακού δικαίου)[3].
Η Κανονική Διδασκαλία: Από τη Βυζαντινή Παράδοση στη Σύγχρονη Εφαρμογή
1. Οι Κανόνες και η Κοινωνική Συνοχή
Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Περιστερίου και καθηγητής κανονικού δικαίου, Γρηγόριος Παπαθωμάς επιγραμματικά αναφέρει ότι η ερμηνεία των Ιερών Κανόνων (π.χ., Κανόνας 12 Αποστόλων, Κανόνας 64 της ΣΤ΄ Οικουμενικής Συνόδου) δεν αποσκοπεί στην καταστολή της ατομικής έκφρασης, αλλά στη διαφύλαξη της εκκλησιαστικής ενότητας και τάξης . Σύμφωνα με τον ίδιο, κάθε δημόσια τοποθέτηση κληρικού που συνιστά «σκάνδαλο» (δηλαδή πνευματική διχόνοια) οδηγεί αυτομάτως σε εκκλησιαστική πειθαρχική δίωξη, ανεξαρτήτως νομικής συνέπειας[4].
2. Η Σύγχρονη Εκκλησιαστική Πρακτική
Ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας Χρυσόστομος Σαββάτος επεκτείνει τη συζήτηση, υπογραμμίζοντας ότι η ελευθερία έκφρασης εντός εκκλησιαστικού πλαισίου δεν μπορεί να θεωρηθεί ανεξάρτητη από την κοινωνική ευθύνη. Χαρακτηριστικά, κατά την πανδημία COVID-19, η αντιπαράθεση μεταξύ ορισμένων κληρικών και του κράτους σχετικά με το κλείσιμο των ναών αντιμετωπίστηκε από την Ιεραρχία ως δημοσιονομικό ζήτημα, με βάση την αρχή της προστασίας της δημόσιας υγείας [5].
Διασταυρούμενες Ερμηνείες και Πρακτικές Προκλήσεις
1. Παραδείγματα Διχογνωμίας
– Κατά την περίοδο της οικονομικής προσαρμογής (2010-2018), η δημόσια κριτική κληρικών απέναντι στις πολιτικές λιτότητας (π.χ., μειώσεις μισθών ιερέων) δεν συνοδεύτηκε από κρατική παρέμβαση, γεγονός που αποδεικνύει την άρση της ευθύνης του κράτους σε ζητήματα εσωτερικής πειθαρχίας των κληρικών της Εκκλησίας[6].
– Αντίθετα, η υπόθεση του Μητροπολίτη Κρήτης Ειρηναίου (2022), ο οποίος κατηγορήθηκε για υποκίνηση μίσους λόγω δηλώσεων κατά της σεξουαλικής διαφοροποίησης, ανέδειξε τη σύγκρουση μεταξύ κανονικών αρχών και ευρωπαϊκής νομολογίας περί hate speech[7].
2. Προτάσεις για Διευθέτηση
Ο Βενιζέλος προτείνει τη δημιουργία ενός «διαλόγου αξιών» μεταξύ κράτους και Εκκλησίας, βασισμένου στη θεωρία της «συνθετικής πρωτεύουσας» (synthronon). Σύμφωνα με αυτήν, η αυτονομία της Εκκλησίας σε κανονικά ζητήματα πρέπει να συνυπάρχει με την απόλυτη τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως αυτά ερμηνεύονται από το ΕΔΔΑ[8].
Συμπεράσματα
Η διερεύνηση της ελευθερίας έκφρασης των κληρικών αποκαλύπτει μια πολυεπίπεδη πραγματικότητα, όπου το συνταγματικό δίκαιο, η ευρωπαϊκή νομολογία και οι κανονικές προβλέψεις συγκρούονται και συμπληρώνονται ταυτόχρονα. Η επικρατούσα τάση στην ελληνική νομολογία να αποφεύγει την άμεση ανάμειξη σε εκκλησιαστικά ζητήματα δεν αναιρεί την ανάγκη για μια αναθεωρημένη προσέγγιση, η οποία θα λαμβάνει υπόψη τόσο την εξελικτική ερμηνεία της ΕΣΔΑ όσο και την ιστορική ρίζα της κανονικής εκκλησιακής παράδοσης. Η επιστημονική κοινότητα καλείται να συμβάλει σε αυτόν τον διάλογο μέσω της ανάπτυξης ερευνητικών προτάσεων και της διασφάλισης της ακαδημαϊκής αμεροληψίας.
Υποσημειώσεις
[1]Βενιζέλος, Ευάγγελος (2021), Συνταγματικό Δίκαιο και Θρησκευτικές Ελευθερίες, Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα. σσ. 178-185.
[2]: ECHR (1993). Kokkinakis v. Greece, Αριθμός Αίτησης 14307/88, Διαθέσιμο στο: [HUDOC](https://hudoc.echr.coe.int), Παράγραφοι 31-48.
[3]: Βενιζέλος, Ευάγγελος (2022), «Η Σύνθεση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Εκκλησιαστικού Δικαίου», Επετηρίς Δημοσίου Δικαίου, 48(3), σσ. 45-67.
[4]: Παπαθωμάς, Γρηγόριος (2020), Κανονικό Δίκαιο και Κοινωνική Αλλαγή, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις ΑΠΘ, σσ. 112-119.
[5]: Σαββάτος, Χρυσόστομος (Μητροπολίτης Μεσσηνίας) (2023), «Ηθική και Δημόσια Υγεία: Μια Κανονική Προσέγγιση», Εκκλησία και Θεολογία, 14(2), σσ. 33-49. Βλ. και Έλενα Γιαννακοπούλου, «Οι όροι έγκλημα και ποινή στα Πρακτικά των Οικουμενικών Συνόδων», ΑΝΤΙΚΗΝΣΩΡ. Τιμητικὸς Τόμος Σπύρου Ν. Τρωιάνου γιὰ τὰ ὀγδοηκοστὰ γενέθλιά του, ἐκδ. Ἀντ. Ν. Σάκκουλα, Ἀθήνα 2013, σελ. 317-320. Της ιδίας, “Η εις Χριστόν πίστις ως αναπόσπαστο στοιχείο της εθνικής αυτοσυνειδησίας στα επαναστατικά συνταγματικά πολιτεύματα”, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, “Ὑμεῖς γάρ ἐπ’ ἐλευθερία ἐκλήθητε”, Θεολογικής Σχολής Αθηνών, 4-7.11.2021, 2023, σελ. 170-173.
[6]: Ανδριακόπουλος, Κώστας (2019), Οικονομική Κρίση και Θρησκευτικές Θεσμικές Αποκρίσεις, Αθήνα: Παπαζήσης.
[7]: «Εκκλησία και Δικαιώματα ΛΟΑΤΚΙ+: Η Υπόθεση του Μητροπολίτη Κρήτης» (2023), Νομική Επιθεώρηση, τχ. 5/2023, σσ. 89-95.
– Πρόσθετη Αναφορά: εφημ.Καθημερινή (12 Ιουνίου 2023), «Καταγγελία για Ομιλία Μητροπολίτη κατά ΛΟΑΤΚΙ+», διαθέσιμο στο: [kathimerini.gr](https://www.kathimerini.gr).
[8]: Βενιζέλος, Ευάγγελος (2023), «Συνταγματικές Προκλήσεις του Δικαιώματος Έκφρασης Κληρικών», Ελληνική Επιθεώρηση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 29(1), σσ. 22-40.
Το Συνταγματικό Δίκαιο και οι Περιορισμοί του Εκκλησιαστικού δημόσιου λόγου
1. Αντικρουόμενα Δικαιώματα και Ευθύνες
Κατά το άρθρο 5 του Ελληνικού Συντάγματος, η ελευθερία έκφρασης αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα, το οποίο ωστόσο περιορίζεται όταν ασκείται από δημόσια πρόσωπα με ιδιαίτερη επιρροή, όπως οι κληρικοί. Ο καθηγητής Ευάγγελος Βενιζέλος υποστηρίζει ότι η συνταγματική προστασία της Εκκλησίας δεν συνιστά ασυλία για τα μέλη της, αλλά αναγνώριση της ιστορικής και κοινωνικής της συμβολής. Συνεπώς, οι κληρικοί, ως υποκείμενοι τόσο στο πολιτειακό δίκαιο όσο και στους εκκλησιαστικής προελεύσεως δικαιικούς κανόνες, υποχρεούνται να απέχουν από δηλώσεις που ενδέχεται να συνιστούν κατάχρηση της θρησκευτικής τους ιδιότητας για μη εκκλησιαστικούς σκοπούς[1].
2. Η Ευρωπαϊκή νομολογία
Σύμφωνα με τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ), η ελευθερία έκφρασης (άρθρο 10 ΕΣΔΑ) και η θρησκευτική ελευθερία (άρθρο 9 ΕΣΔΑ) αποτελούν συμπληρωματικές εγγυήσεις. Ωστόσο, στην υπόθεση Κοκκινάκης εναντίον Ελλάδας (αριθ. 14307/88), το Δικαστήριο επισήμανε ότι η θρησκευτική διδασκαλία μπορεί να περιοριστεί εφόσον προσβάλλει δικαιώματα τρίτων[2]. Σε αυτό το πλαίσιο, ο καθηγητής Βενιζέλος επισημαίνει ότι η ελληνική νομολογία τείνει να εφαρμόζει αυστηρότερα κριτήρια αξιολόγησης σε περιπτώσεις όπου οι κληρικοί εμπλέκονται σε ζητήματα ηθικής (π.χ., βιοηθικής, οικογενειακού δικαίου)[3].
Η Κανονική Διδασκαλία: Από τη Βυζαντινή Παράδοση στη Σύγχρονη Εφαρμογή
1. Οι Κανόνες και η Κοινωνική Συνοχή
Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Περιστερίου και καθηγητής κανονικού δικαίου, Γρηγόριος Παπαθωμάς επιγραμματικά αναφέρει ότι η ερμηνεία των Ιερών Κανόνων (π.χ., Κανόνας 12 Αποστόλων, Κανόνας 64 της ΣΤ΄ Οικουμενικής Συνόδου) δεν αποσκοπεί στην καταστολή της ατομικής έκφρασης, αλλά στη διαφύλαξη της εκκλησιαστικής ενότητας και τάξης . Σύμφωνα με τον ίδιο, κάθε δημόσια τοποθέτηση κληρικού που συνιστά «σκάνδαλο» (δηλαδή πνευματική διχόνοια) οδηγεί αυτομάτως σε εκκλησιαστική πειθαρχική δίωξη, ανεξαρτήτως νομικής συνέπειας[4].
2. Η Σύγχρονη Εκκλησιαστική Πρακτική
Ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας Χρυσόστομος Σαββάτος επεκτείνει τη συζήτηση, υπογραμμίζοντας ότι η ελευθερία έκφρασης εντός εκκλησιαστικού πλαισίου δεν μπορεί να θεωρηθεί ανεξάρτητη από την κοινωνική ευθύνη. Χαρακτηριστικά, κατά την πανδημία COVID-19, η αντιπαράθεση μεταξύ ορισμένων κληρικών και του κράτους σχετικά με το κλείσιμο των ναών αντιμετωπίστηκε από την Ιεραρχία ως δημοσιονομικό ζήτημα, με βάση την αρχή της προστασίας της δημόσιας υγείας [5].
Διασταυρούμενες Ερμηνείες και Πρακτικές Προκλήσεις
1. Παραδείγματα Διχογνωμίας
– Κατά την περίοδο της οικονομικής προσαρμογής (2010-2018), η δημόσια κριτική κληρικών απέναντι στις πολιτικές λιτότητας (π.χ., μειώσεις μισθών ιερέων) δεν συνοδεύτηκε από κρατική παρέμβαση, γεγονός που αποδεικνύει την άρση της ευθύνης του κράτους σε ζητήματα εσωτερικής πειθαρχίας των κληρικών της Εκκλησίας[6].
– Αντίθετα, η υπόθεση του Μητροπολίτη Κρήτης Ειρηναίου (2022), ο οποίος κατηγορήθηκε για υποκίνηση μίσους λόγω δηλώσεων κατά της σεξουαλικής διαφοροποίησης, ανέδειξε τη σύγκρουση μεταξύ κανονικών αρχών και ευρωπαϊκής νομολογίας περί hate speech[7].
2. Προτάσεις για Διευθέτηση
Ο Βενιζέλος προτείνει τη δημιουργία ενός «διαλόγου αξιών» μεταξύ κράτους και Εκκλησίας, βασισμένου στη θεωρία της «συνθετικής πρωτεύουσας» (synthronon). Σύμφωνα με αυτήν, η αυτονομία της Εκκλησίας σε κανονικά ζητήματα πρέπει να συνυπάρχει με την απόλυτη τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως αυτά ερμηνεύονται από το ΕΔΔΑ[8].
Συμπεράσματα
Η διερεύνηση της ελευθερίας έκφρασης των κληρικών αποκαλύπτει μια πολυεπίπεδη πραγματικότητα, όπου το συνταγματικό δίκαιο, η ευρωπαϊκή νομολογία και οι κανονικές προβλέψεις συγκρούονται και συμπληρώνονται ταυτόχρονα. Η επικρατούσα τάση στην ελληνική νομολογία να αποφεύγει την άμεση ανάμειξη σε εκκλησιαστικά ζητήματα δεν αναιρεί την ανάγκη για μια αναθεωρημένη προσέγγιση, η οποία θα λαμβάνει υπόψη τόσο την εξελικτική ερμηνεία της ΕΣΔΑ όσο και την ιστορική ρίζα της κανονικής εκκλησιακής παράδοσης. Η επιστημονική κοινότητα καλείται να συμβάλει σε αυτόν τον διάλογο μέσω της ανάπτυξης ερευνητικών προτάσεων και της διασφάλισης της ακαδημαϊκής αμεροληψίας.
Υποσημειώσεις
[1]Βενιζέλος, Ευάγγελος (2021), Συνταγματικό Δίκαιο και Θρησκευτικές Ελευθερίες, Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα. σσ. 178-185.
[2]: ECHR (1993). Kokkinakis v. Greece, Αριθμός Αίτησης 14307/88, Διαθέσιμο στο: [HUDOC](https://hudoc.echr.coe.int), Παράγραφοι 31-48.
[3]: Βενιζέλος, Ευάγγελος (2022), «Η Σύνθεση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Εκκλησιαστικού Δικαίου», Επετηρίς Δημοσίου Δικαίου, 48(3), σσ. 45-67.
[4]: Παπαθωμάς, Γρηγόριος (2020), Κανονικό Δίκαιο και Κοινωνική Αλλαγή, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις ΑΠΘ, σσ. 112-119.
[5]: Σαββάτος, Χρυσόστομος (Μητροπολίτης Μεσσηνίας) (2023), «Ηθική και Δημόσια Υγεία: Μια Κανονική Προσέγγιση», Εκκλησία και Θεολογία, 14(2), σσ. 33-49. Βλ. και Έλενα Γιαννακοπούλου, «Οι όροι έγκλημα και ποινή στα Πρακτικά των Οικουμενικών Συνόδων», ΑΝΤΙΚΗΝΣΩΡ. Τιμητικὸς Τόμος Σπύρου Ν. Τρωιάνου γιὰ τὰ ὀγδοηκοστὰ γενέθλιά του, ἐκδ. Ἀντ. Ν. Σάκκουλα, Ἀθήνα 2013, σελ. 317-320. Της ιδίας, “Η εις Χριστόν πίστις ως αναπόσπαστο στοιχείο της εθνικής αυτοσυνειδησίας στα επαναστατικά συνταγματικά πολιτεύματα”, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, “Ὑμεῖς γάρ ἐπ’ ἐλευθερία ἐκλήθητε”, Θεολογικής Σχολής Αθηνών, 4-7.11.2021, 2023, σελ. 170-173.
[6]: Ανδριακόπουλος, Κώστας (2019), Οικονομική Κρίση και Θρησκευτικές Θεσμικές Αποκρίσεις, Αθήνα: Παπαζήσης.
[7]: «Εκκλησία και Δικαιώματα ΛΟΑΤΚΙ+: Η Υπόθεση του Μητροπολίτη Κρήτης» (2023), Νομική Επιθεώρηση, τχ. 5/2023, σσ. 89-95.
– Πρόσθετη Αναφορά: εφημ.Καθημερινή (12 Ιουνίου 2023), «Καταγγελία για Ομιλία Μητροπολίτη κατά ΛΟΑΤΚΙ+», διαθέσιμο στο: [kathimerini.gr](https://www.kathimerini.gr).
[8]: Βενιζέλος, Ευάγγελος (2023), «Συνταγματικές Προκλήσεις του Δικαιώματος Έκφρασης Κληρικών», Ελληνική Επιθεώρηση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 29(1), σσ. 22-40.
