Του Θωμά Ε. Καμενόπουλου,
Δικηγόρου, MLE Hannover, τ.Αντιπροέδρου Δ.Σ.Α.
Τα πλήγματα που έχει δεχθεί η κοινωνία και η οικονομία λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού, όχι μόνο σε εθνικό, αλλά σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι σοβαρότατα και πολύ ισχυρά, η δε δεινή υφισταμένη κρίση δεν φαίνεται να δύναται να υπερνικηθεί εύκολα και γρήγορα, με την επιστροφή στην «κανονικότητα» να φαντάζει κάθε άλλο παρά απλή και ταχεία.
Ως προς τον χώρο της Δικαιοσύνης ειδικότερα, τα ανωτέρω σημαίνουν περαιτέρω αφενός μεν ότι θα περάσει καιρός μέχρι οι συλλειτουργοί της να δύνανται να ασκούν τα καθήκοντά τους απρόσκοπτα και κατά τον «κλασσικό» τρόπο, που έως τώρα γνώριζαν, αφετέρου δε ότι καθίσταται επιβεβλημένη και πρώτης προτεραιότητας η μέγιστη αξιοποίηση των τεχνολογικών δυνατοτήτων στην κατεύθυνση της ψηφιοποίησής της, κάτι, μάλιστα, που θα της προσφέρει μεγαλύτερη ταχύτητα και αποτελεσματικότητα.
Έχοντας πάνω από 20 συναπτά έτη ενεργής ενασχολήσεως με τα κοινά του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών και διατελώντας μέλος της Επιτροπής Τηλεματικής του Δ.Σ.Α. περί τα 14 χρόνια αδιαλείπτως μέχρι και σήμερα, οφείλω να ομολογήσω ότι ήδη έχουν γίνει σημαντικά βήματα στην σωστή κατεύθυνση: Χορήγηση ψηφιακών υπογραφών (με usb-token) σε όσους Δικηγόρους υπέβαλαν αίτηση προς τούτο, ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων σε σειρά διαδικασιών, αποστολή ενημερωτικού SMS για την δημοσίευση της απόφασής του στο κινητό του Δικηγόρου, δυνατότητα πραγματοποιήσεως ψηφιακώς πληθώρας ενεργειών της δικηγορικής καθημερινότητας μέσα από το portal των δικηγορικών συλλόγων, διαλειτουργικότητα του τελευταίου με τα πληροφοριακά συστήματα διαφόρων δημοσίων φορέων, η Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών «ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ» με σειρά πληροφοριών και λειτουργιών, είναι μερικά μόνο από αυτά.
Στα δε δύο τελευταία χρόνια, όπου κατ’ εντολή του Προέδρου του Δ.Σ.Α. συμμετέχω και παρακολουθώ από ακόμη πιο κοντά τις εξελίξεις στον τομέα της ψηφιοποίησης της δικαιοσύνης ειδικότερα, παρατηρώ μία έντονη κινητικότητα και μία πιεστικότερη και πιο εμπεριστατωμένη διεκδίκηση εκ μέρους των δικηγορικών συλλόγων στο πεδίο αυτό. Και αναμφίβολα πρέπει να απονεμηθούν τα εύσημα στον Πρόεδρο Δημήτρη Βερβεσό, ως επικεφαλής αυτής της προσπάθειας.
Με δεδομένο, λοιπόν, ότι η ζοφερή περίοδος, στην οποία βρισκόμαστε, ανέδειξε μεταξύ άλλων και την αναγκαιότητα της γρήγορης μετάβασης στην πλήρη ψηφιοποίηση στον χώρο της δικαιοσύνης, τώρα είναι η χρυσή ευκαιρία να εκμεταλλευτούμε την κακή συγκυρία (αλλά και την γενικότερη εκπεφρασμένη βούληση της Πολιτείας, πριν και -κυρίως- κατά την διάρκεια του κορωνοϊού, να επιταχύνει τις ψηφιακές ευκολίες και διαδικασίες) για να επισπεύσουμε τις εξελίξεις και να διευρύνουμε την ήδη καλή προσπάθεια, που έχει γίνει έως τώρα στο αντικείμενο. Επιγραμματικώς παραθέτω ποιοι πρέπει κατά την γνώμη μου να είναι οι άμεσοι και σημαντικότεροι στόχοι:
– ΠΡΩΤΟ ΚΑΙ ΑΜΕΣΟ ΒΗΜΑ: Χορήγηση ψηφιακών υπογραφών σε ΟΛΟΥΣ τους Δικηγόρους, ει δυνατόν εντός των επομένων ημερών. Τούτο θα ήταν καλύτερο να πραγματοποιηθεί ακόμη και με επιλογή ευκολότερου, ταχύτερου και πιο ευέλικτου συστήματος από αυτό του «usb-stick» (usb-token), που υφίσταται σήμερα για όσους συναδέλφους το έχουν λάβει. Μία πλατφόρμα για την λήψη και θέση της ψηφιακής υπογραφής, η οποία θα παρέχει μάλιστα απομακρυσμένη σύνδεση (από απόσταση), θα ήταν η ιδανικότερη λύση. Βέβαια, η όποια επιλογή προς την κατεύθυνση αυτή θα πρέπει να παρέχει εγγυήσεις ταυτοποίησης και κρυπτογράφησης, που να εξασφαλίζουν και την ακεραιότητα του εγγράφου (καθώς το δικόγραφο δεν είναι ένα οποιοδήποτε έγγραφο, όπως λ.χ. μια απλή υπεύθυνη δήλωση).
Αυτήν την περίοδο, λοιπόν, εξετάζεται η παραπάνω πρόταση, η οποία, αν υλοποιηθεί, θα οδηγήσει σε άμεση χορήγηση δεκάδων χιλιάδων (και μάλιστα «εξελιγμένων» και απομακρυσμένων) ψηφιακών υπογραφών στους Δικηγόρους. Αυτό και μόνον, θα αποτελέσει επανάσταση στον τομέα της ψηφιοποίησης της Δικαιοσύνης.
Με το παραπάνω βήμα, όλοι οι Δικηγόροι θα μπορούν να καταθέτουν ΑΜΕΣΑ ψηφιακά δικόγραφα μέσα από το portal της Ολομέλειας [όπως ήδη πράττουν σήμερα (ακόμη και εντός του διαστήματος αναστολής των δικαστηρίων) αυτοί (και μόνο) που έχουν λάβει «στικάκι» ψηφιακής υπογραφής], αυτήν την στιγμή σε όσες διαδικασίες έχουν ήδη ενταχθεί και σε δεύτερη φάση σε όσες θα ενταχθούν βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα.
– ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑΣ: Στις αναγκαίες εξελίξεις της πολυπόθητης ψηφιοποίησης της δικαιοσύνης εντάσσεται ασφαλώς και η ψηφιακή δημοσίευση των δικαστικών αποφάσεων με αντίστοιχη δυνατότητα άμεσης πρόσβασης στους Δικηγόρους – εκ των ων ουκ άνευ μάλιστα. Σήμερα η πλατφόρμα του Υπουργείου «solon» αναρτά το αποτέλεσμα και τον αριθμό της αποφάσεως, αλλά ένα μονολεκτικό «δεκτή εν μέρει» λ.χ., δεν δίνει την πλήρη εικόνα στον Δικηγόρο για το ακριβές διατακτικό (πολλώ μάλλον για το σκεπτικό) της αποφάσεως. Και το πρόβλημα αυτό είναι εντονότερο ιδιαιτέρως στις ημέρες της «καραντίνας», όπου είναι αδύνατη η λήψη του κειμένου της αποφάσεως σε φυσική μορφή. Το αίτημά μας, λοιπόν, στην παρούσα φάση των περιοριστικών μέτρων, είναι το άμεσο σκανάρισμα των υπό δημοσίευση αποφάσεων και εν συνεχεία είτε η διαδικτυακή ανάρτησή τους, είτε η αποστολή τους στους πληρεξούσιους Δικηγόρους (μέσω mail).
Εν συνεχεία, η ψηφιακή δημοσίευση -όλων- των αποφάσεων θα πρέπει να επεκταθεί και να καθιερωθεί. Στα διοικητικά δικαστήρια η απόφαση δημοσιεύεται (σε word) στα sites των δικαστηρίων εδώ και χρόνια. Κάλλιστα αυτό μπορεί να γίνει άμεσα και στα πολιτικά δικαστήρια (και κατ’ επέκταση, παντού). Αν χρειαστεί προς τούτο, θα πρέπει να χορηγηθούν ψηφιακές υπογραφές τάχιστα και στους δικαστικούς λειτουργούς (ενδεχομένως και στους γραμματείς).
– ΤΡΙΤΟ -ΠΟΛΥ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ- ΒΗΜΑ: Διεύρυνση των διαδικασιών, που είναι ενταγμένες στο σύστημα ψηφιακής κατάθεσης δικογράφου, με σκοπό την συμπερίληψη όλων μεσοπρόθεσμα. Στο σημείο αυτό, προκειμένου να γίνει κατανοητή η όλη προβληματική, θα ήθελα να παραθέσω τα εξής:
α) Ποια είναι τα βασικά νομοθετήματα, τα οποία ισχύουν σήμερα ως προς την ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων: 1) Το π.δ. 25/2012 για την ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων και την χορήγηση πιστοποιητικών και λοιπών εγγράφων από όλα τα δικαστήρια της Χώρας [βασικό νομοθέτημα, που θέτει όλες τις αναγκαίες παραμέτρους και εφαρμόζεται για τα Πολιτικά Δικαστήρια], 2) το π.δ. 40/2013 (το αντίστοιχο π.δ. για το ΣτΕ και τα Διοικητικά Δικαστήρια), 3) το π.δ. 95/2014 (το αντίστοιχο π.δ. για το Ελεγκτικό Συνέδριο) {σ.σ.: όλα τα παραπάνω π.δ. ακολουθούν σε γενικές γραμμές την ίδια διαδικασία – φιλοσοφία} και 4) το π.δ. 150/2013 για την ηλεκτρονική κατάθεση προτάσεων και σχετικών εγγράφων στα πολιτικά δικαστήρια.
β) Ποια είναι η φιλοσοφία των ως άνω π.δ.: Κατά βάσιν, χωρίζουν την διαδικασία σε δύο στάδια, ρυθμίζοντας επιτυχώς ποιος είναι ο ρόλος του κάθε εμπλεκόμενου φορέα: Στο πρώτο στάδιο ο Δικηγορικός Σύλλογος (δια της πλατφόρμας του) διενεργεί όλα τα βήματα πιστοποίησης κλπ. του Δικηγόρου αφενός και πληρωμής όλων των σχετικών τελών αφετέρου και κατόπιν «περνάει» τον Δικηγόρο στην πλατφόρμα του δικαστηρίου, όπου εκεί, στο δεύτερο στάδιο, το δικαστήριο «υποδέχεται» τον Δικηγόρο και το δικόγραφό του και διενεργεί όλη την διαδικασία της ψηφιακής καταθέσεως. Η διαδικασίες στα πολιτικά δικαστήρια αφενός και στα διοικητικά δικαστήρια αφετέρου εμφανίζουν κάποιες διαφοροποιήσεις (ως είναι φυσικό), αλλά η γενική φιλοσοφία είναι η ίδια.
γ) Στα Διοικητικά Δικαστήρια έχει ενταχθεί σήμερα το μεγαλύτερο μέρος των διαδικασιών και των δικαστηρίων, αναφορικά με την ψηφιακή κατάθεση δικογράφου, σε ποσοστό που αγγίζει το 100%. Θα πρέπει, πάντως, να γίνει επέκταση και στην ψηφιακή κατάθεση υπομνημάτων και σχετικών εγγράφων, καθώς και της ψηφιακής δηλώσεως παραστάσεως.
δ) Στα Πολιτικά Δικαστήρια δυστυχώς έχει ενταχθεί σήμερα ένα μικρό μέρος των διαδικασιών και των δικαστηρίων [μόνο τα 3 μεγάλα Πρωτοδικεία και όλα τα Ειρηνοδικεία του Νομού Αττικής], αναφορικά με την ψηφιακή κατάθεση δικογράφων.
Ως προς τον αριθμό των δικαστηρίων, εκτιμώ ότι είναι ζήτημα υλικοτεχνικής υποδομής, αλλά και ζήλου και ενδιαφέροντος των Προϊσταμένων και των υπαλλήλων του εκάστοτε δικαστηρίου, καθώς τα π.δ. κάνουν λόγο για «δικαστήρια όλης της Χώρας».
Ως προς το εύρος των εντασσομένων διαδικασιών παρατηρείται το εξής ζήτημα: Ο ΚΠολΔ σε ορισμένες διαδικασίες απαιτεί ή υπονοεί ότι είναι αναγκαία κατά την κατάθεση του δικογράφου η «σύμπραξη» δικαστή. Όπου αυτό δεν συμβαίνει, έχει προχωρήσει η ψηφιακή κατάθεση δικογράφου. Όμως υπάρχουν συγκεκριμένες προβλέψεις, όπως λ.χ. στην Εκουσία Διαδικασία (βλ. άρθρο 748 ΚΠολΔ) ή στα Ασφαλιστικά Μέτρα (βλ. άρθρο 686 ΚΠολΔ), που αναφέρονται σε ενέργειες δικαστή κατά την κατάθεση κ.ο.κ. Με βάση τα ανωτέρω, τα δικαστήρια δεν δέχονται να ενταχθούν η Εκουσία, τα Ασφαλιστικά (σ.σ.: η κατεξοχήν διαδικασία που απαιτεί ταχύτητα και εξοικονόμηση χρόνου) και διάφορες άλλες (σημαντικές) διαδικασίες. Περαιτέρω, υπάρχουν και διαδικασίες που από την φύση τους είναι πιο σύνθετες, όπως η κατάθεση και ο προσδιορισμός ενδίκου μέσου, η διαταγή πληρωμής κ.ο.κ.
Οι πιθανές λύσεις είναι δύο: Είτε να ενταχθούν ειδικές προβλέψεις μέσα στον ΚΠολΔ σε κάθε ένα από τα επίμαχα άρθρα (δυσκολότερο και πιο χρονοβόρο), είτε να εισαχθεί άμεσα ειδική διάταξη, η οποία να λύνει το πρόβλημα στις περιπτώσεις ψηφιακής καταθέσεως στις ως άνω ειδικών περιπτώσεων – επικουρικώς: η σύνταξη (νεώτερου) ειδικού νομοθετήματος για την ψηφιοποίηση στα πρότυπα των παραπάνω π.δ., το οποίο να λύνει και όλα τα ανωτέρω και συναφή ζητήματα. Θα μπορούσε ίσως να προταθεί και η «ασύγχρονη» ψηφιακή κατάθεση [δηλαδή η κατάθεση του δικογράφου σε έναν χρόνο και η λήψη/επιστροφή της πράξης καταθέσεως σε άλλον (όταν υπογράψει δικαστής)], αλλά θεωρώ ότι η λύση αυτή μάλλον έχει πολλές ατέλειες (απαιτεί περαιτέρω υποδομές και ψηφιακές υπογραφές στην πλευρά του δικαστηρίου, αντιβαίνει στην αμεσότητα της ψηφιακής διαδικασίας, διευκολύνει την δημιουργία προβλημάτων κλπ.).
– ΛΟΙΠΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ:
α) Ροή μηνύσεως: Διεκόπη αιφνιδίως η δυνατότητα των Δικηγορικών Συλλόγων (οι οποίοι έχουν την άμεση τεχνική δυνατότητα προς τούτο) να ενημερώνουν τα μέλη τους μέσω ειδικής ανωνυμοποιημένης εφαρμογής για την πορεία των ποινικών υποθέσεων. Πολύς λόγος γίνεται για το -γνωστό και επίκαιρο- ζήτημα των προσωπικών δεδομένων, το οποίο όμως απαντάται με την ανωνυμοποίηση της διαδικασίας (όπως ακριβώς πράττει λ.χ. η Εισαγγελία/το Δικαστήριο με την δική τους εφαρμογή στο κτήριο 12 της πρ. Σχολής Ευελπίδων). Υπάρχει και η (επικουρική) πρόταση των Δικηγορικών Συλλόγων, έστω να πιστοποιεί ο Δικηγορικός Σύλλογος τον Δικηγόρο και αμέσως να τον «περνάει» στην ανωτέρω πλατφόρμα της Εισαγγελίας/του Δικαστηρίου (και να μην απαιτείται η άσκοπη φυσική παρουσία του εκεί και η δημιουργία τεραστίων ουρών, εντάσεων, καθυστερήσεων κλπ.). Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, πρέπει άμεσα ο Δικηγόρος να έχει -και πάλι- πρόσβαση στην πορεία της ποινικής υποθέσεως του εντολέα του.
β) Ψηφιακή κατάθεση προτάσεων, υπομνημάτων, προσθηκών/αντικρούσεων κλπ., καθώς και σχετικών εγγράφων στα δικαστήρια: Καίτοι υπάρχουν, ως προελέχθη, ειδικές νομοθετικές προβλέψεις (πρβλ. το ως άνω ΠΔ 150/2013), η δυνατότητα δεν εφαρμόζεται. Θα πρέπει και να εφαρμοστεί άμεσα, αλλά και να εξοικειωθούν οι δικαστικοί υπάλληλοι με τις νέες αυτές εξελίξεις.
γ) Δυνατότητα παρακολούθησης της πορείας της υποθέσεως μέχρι την δημοσίευση της απόφασης και την άσκηση ενδίκων μέσων (προβλέπεται ρητώς στα ως άνω π.δ. 25/2012 και 150/2013),
δ) Επιπλέον, σε όσες περιπτώσεις προβλέπεται δικονομικώς η δυνατότητα συζήτησης της υπόθεσης με δήλωση του πληρεξουσίου Δικηγόρου, αντί της φυσικής παρουσίας του (π.χ. τακτική διαδικασία ενώπιον των πολιτικών δικαστηρίων, διαδικασία ενώπιον Εφετείου και Αρείου Πάγου, διοικητικές διαφορές), να παρασχεθεί η δυνατότητα ψηφιακής κατάθεσης της δήλωσης, όπως και όλων των εγγράφων που κατατίθενται με αυτήν.
ε) Ψηφιακή διαδραστικότητα του Δικηγόρου με τα Υποθηκοφυλακεία/Κτηματολογικά Γραφεία, αλλά και σταδιακά με όλη την Διοίκηση. Επέκταση, δηλαδή, της ψηφιοποίησης και σε λοιπές νομικές εργασίες και λοιπές δημόσιες υπηρεσίες ενδιαφέροντός μας με την πρόβλεψη δυνατότητας ψηφιακών συναλλαγών (ηλεκτρονική υποβολή αιτήσεων και λήψη ψηφιακών πιστοποιητικών και βεβαιώσεων, χωρίς αυτοπρόσωπη παρουσία) στις δικαστικές γραμματείες, τα Κτηματολογικά Γραφεία και τα Υποθηκοφυλακεία, καθώς και τις λοιπές δημόσιες υπηρεσίες. Προς τούτο θα πρέπει οι δικαστικοί υπάλληλοι, οι υποθηκοφύλακες και οι Προϊστάμενοι Κτηματολογικών Γραφείων, καθώς και οι αρμόδιοι δημόσιοι υπάλληλοι, να προμηθευτούν με ψηφιακή υπογραφή, ώστε να εκδίδουν ψηφιακά τα αιτούμενα δημόσια έγγραφα.
Μετά από όλα αυτά, φυσικά και πρέπει -κάπως πιο μακροπρόθεσμα- να δούμε και τις ακόμη πιο σύγχρονες και προηγμένες εξελίξεις π.χ. των δικών με τηλεδιάσκεψη κ.ο.κ. Αλλά θεωρώ ότι τούτη την ώρα ούτε άμεσα και εύκολα πραγματοποιήσιμο είναι, ούτε το μείζον είναι, ούτε πρέπει (ή μπορεί) να προηγηθεί των ανωτέρω.
Πρέπει τέλος να σημειωθεί ότι η υλοποίηση -έστω μέρους- των παραπάνω προτάσεων, θα αποσυμφορήσει διαδικασίες και θα προστατεύσει ανθρώπους, όταν αμέσως μετά την επανέναρξη της λειτουργίας των δικαστηρίων, των υπηρεσιών κλπ., οι ουρές θα είναι ατελείωτες, ο εκνευρισμός διάχυτος κ.ο.κ.
Έχω επανειλημμένως τονίσει την αισιοδοξία μου ότι μέσα από αυτήν την πράγματι σκληρή δοκιμασία, που όλοι βιώνουμε, πέρα από τα πολλά αρνητικά, είναι μεγάλη ευκαιρία να αναδειχθούν και κάποια θετικά (τα οποία να έρθουν και να μείνουν) – ιδίως στον τομέα της ψηφιοποίησης της δικαιοσύνης. Μία κρίση πάντα γεννά ευκαιρίες. Ελπίζω, λοιπόν, να είναι και εξελίξεις που θα κάνουν την δουλειά του Δικηγόρου και την καθημερινότητά μας πιο εύκολη και πιο σύγχρονη (και πιο … ασφαλή). Εύχομαι σε όλους καλό κουράγιο και Καλή Ανάσταση (κυριολεκτικώς και μεταφορικώς) !
