Μαρία Εμμ. Παναγιώτου
Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αποτελεί τον κορυφαίο θεσμικό εγγυητή των θεμελιωδών ελευθεριών στην ευρωπαϊκή ήπειρο και συγχρόνως ένα από τα σημαντικότερα εγχειρήματα υπερεθνικής δικαιοσύνης.
Ωστόσο, η διαδικασία επιλογής των δικαστών του, και κυρίως η σύνθεση του σώματος των μελών, έχουν αποτελέσει αντικείμενο έντονης συζήτησης και αμφισβήτησης. Το ζήτημα εστιάζεται στο γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1950 στο άρθρο 21 παράγραφος 1 προβλέπει πως οι δικαστές πρέπει να διαθέτουν το ήθος και τα προσόντα που απαιτούνται για τον διορισμό σε ανώτατο δικαστικό αξίωμα ή να είναι νομικοί αναγνωρισμένου κύρους. Η διατύπωση αυτή, που προσφέρει ευρύ πεδίο ερμηνείας, επιτρέπει τον διορισμό προσώπων τα οποία δεν ανήκουν στο δικαστικό σώμα και δεν έχουν προηγούμενη εμπειρία απονομής δικαιοσύνης σε εθνικό επίπεδο.
Η επιλογή του νομοθέτη να επιτρέπει σε ανθρώπους που δεν είναι ήδη δικαστές να γίνονται μετέπειτα δικαστές στο ΕΔΔΑ προκαλεί σημαντικές ενστάσεις.
Οι περισσότεροι εθνικοί δικαστές αφιερώνουν ολόκληρη την επαγγελματική τους ζωή στη δικαστική λειτουργία, με καθημερινή εντρύφηση και συστηματική ερμηνεία των νόμων, καλούμενοι να εφαρμόζουν το δίκαιο, με αποτέλεσμα να γνωρίζουν την πρακτική διάσταση της δικαιοσύνης και να έχουν βαθιά εμπειρία στη στάθμιση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων των πολιτών.
Όταν τοποθετούνται πρόσωπα χωρίς αυτή την εμπειρία και διορίζονται στο ΕΔΔΑ, το οποίο κρίνει σε τελική ανάλυση αποφάσεις εθνικών δικαστών, εγείρεται το ερώτημα αν διαθέτουν την αναγκαία κατανόηση της δικαστικής μεθοδολογίας και της διαδικαστικής πειθαρχίας που συνοδεύει την απονομή δικαιοσύνης.
Η απάντηση ότι το ΕΔΔΑ αποτελεί δικαστήριο αρχών και όχι τεχνικών λεπτομερειών, δεν αίρει το πρόβλημα της άνισης μεταχείρισης μεταξύ των επαγγελματιών δικαστών και των λοιπών νομικών, καθώς η απονομή της δικαιοσύνης ακόμη και στο επίπεδο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων προϋποθέτει πρακτική εμπειρία, πρακτική γνώση της δικονομικής ισορροπίας και γνώση του τρόπου λειτουργίας των εθνικών συστημάτων δικαίου.
Το θεσμικό πλαίσιο των κρατών μελών επιτείνει το ζήτημα, καθώς η αρχική επιλογή των υποψηφίων ανήκει στις εθνικές κυβερνήσεις. Οι κυβερνήσεις καταρτίζουν λίστα τριών προσώπων που διαβιβάζεται στο Συμβούλιο της Ευρώπης και από αυτήν η Κοινοβουλευτική Συνέλευση επιλέγει έναν δικαστή. Στην πράξη η διαδικασία αυτή χαρακτηρίζεται από περιορισμένη διαφάνεια και έντονη πολιτική διαμεσολάβηση. Ελάχιστα κράτη εφαρμόζουν πλήρως ανοιχτό και αντικειμενικό διαγωνισμό ενώ τα περισσότερα προκρίνουν υποψηφίους με πολιτικά ή ακαδημαϊκά ερείσματα, συχνά αποκλείοντας επαγγελματίες δικαστές που θα πληρούσαν τα ουσιαστικά κριτήρια.
Το αποτέλεσμα είναι ότι στο ΕΔΔΑ συνυπάρχουν διαφορετικές επαγγελματικές κουλτούρες, αλλά με σαφή υπεροχή της ακαδημαϊκής και δικηγορικής προέλευσης έναντι της αυθεντικής δικαστικής εμπειρίας. Η ποικιλία αυτή θεωρητικά προσδίδει πολυφωνία ωστόσο, ενδέχεται να μειώνει στην πράξη την ομοιογένεια της δικαστικής κρίσης και να δημιουργεί δυσκολίες κατανόησης των πραγματικών συνεπειών των αποφάσεων στις εθνικές έννομες τάξεις.
Πέραν του ζητήματος της επαγγελματικής προέλευσης, έχει καταγραφεί και πιο σύνθετη θεσμική ανησυχία σχετικά με την ανεξαρτησία ορισμένων δικαστών, όπως αυτή προκύπτει από την εμπλοκή τους με μη κυβερνητικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται ενώπιον του ίδιου του Δικαστηρίου.
Σύμφωνα με την έκθεση του Gregor Puppinck με τίτλο Measures aimed at providing additional safeguards to preserve the independence and impartiality of the judges of the European Court of Human Rights (Ιανουάριος 2023), έχει καταγραφεί ότι περίπου δεκαοκτώ δικαστές την περίοδο 2009–2019 είχαν προηγούμενη επαγγελματική σχέση ή συνδεόντουσαν άμεσα με ΜΚΟ οι οποίες είχαν απευθείας προσφύγει στο ΕΔΔΑ ή είχαν υποστηριχθεί από ΜΚΟ συγκεκριμένες υποθέσεις ενώπιον του ΕΔΔΑ.
Η έκθεση επισημαίνει ότι η απουσία σαφούς μηχανισμού ελέγχου ή υποχρέωσης δήλωσης συμφερόντων, μπορεί να οδηγήσει σε σύγκρουση συμφερόντων, πλήττοντας την αμεροληψία του Δικαστηρίου.
Παρότι δεν αμφισβητείται η ακεραιότητα των προσώπων, η ίδια η θεσμική αρχιτεκτονική επιτρέπει την ύπαρξη γκρίζων ζωνών μεταξύ προσωπικών πεποιθήσεων, επαγγελματικής προέλευσης και δικαστικού καθήκοντος.
Επιπρόσθετα, η πρόταση να εφαρμοστούν στους ad hoc δικαστές οι ίδιοι κανόνες επιλογής που ισχύουν και για τους μόνιμους, αποσκοπεί ακριβώς στην εξασφάλιση ισότιμης αξιολόγησης και αποτροπής πολιτικών διορισμών.
Εξίσου σημαντική θεωρείται και η υποχρέωση δημοσιοποίησης των βιογραφικών και των δηλώσεων συμφερόντων όλων των δικαστών, ώστε να αποκαθίσταται η διαφάνεια και να αποτρέπονται υπόνοιες επιρροής από τρίτους φορείς, όπως τα παραδείγματα με τις ΜΚΟ.
Το κρίσιμο ερώτημα που αναδύεται είναι αν η διεύρυνση των επαγγελματικών προφίλ των δικαστών συνιστά πλούτο ή κίνδυνο για την ποιότητα της ευρωπαϊκής δικαιοσύνης. Από θεωρητική άποψη, η ποικιλομορφία εμπειριών μπορεί να ενισχύσει την ευρύτητα σκέψης και την ευαισθησία στα ζητήματα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Από πρακτική όμως άποψη, η απουσία δικαστικής παιδείας, η αδυναμία κατανόησης της λειτουργίας των εθνικών συστημάτων και οι πιθανές εξωθεσμικές δεσμεύσεις δημιουργούν προβλήματα αξιοπιστίας.
Η νομιμότητα του ΕΔΔΑ δεν εξαρτάται μόνο από το νομικό του κύρος, αλλά και από την εμπιστοσύνη που εμπνέει στους πολίτες και στα εθνικά δικαστήρια. Η ενίσχυση της αξιοκρατίας και της διαφάνειας ως προς τη διαδικασία για την επιλογή, τη θέσπιση σαφών κανόνων αποφυγής σύγκρουσης συμφερόντων και η ενίσχυση της συμμετοχής των ίδιων των δικαστικών ενώσεων για την ανάδειξη υποψηφίων, θα μπορούσαν να αποκαταστήσουν την ισορροπία ανάμεσα στη θεωρητική γνώση και τη δικαστική εμπειρία.
Το ΕΔΔΑ παραμένει θεμέλιο του ευρωπαϊκού κράτους δικαίου και για να διατηρήσει την ηθική και θεσμική του αυθεντία, οφείλει να διασφαλίσει ότι εκείνοι που το απαρτίζουν θα συνδυάζουν την επιστημονική κατάρτιση με την πρακτική εμπειρία της δικαστικής κρίσης και θα είναι απαλλαγμένοι από κάθε εξωτερική επιρροή που μπορεί να αλλοιώσει το ρόλο τους ως αμερόληπτων εγγυητών της ελευθερίας και της δικαιοσύνης στην Ευρώπη.
